CAMIÑO ESQUECIDO

Situámonos no século IX. Reina o rei Alfonso II. Descóbrese a suposta tumba do Apóstolo Santiago. O Rei Casto visita Compostela. A afluencia de peregrinos crece rapidamente debido a que xa existía previamente una longa historia de peregrinacións europeas que especialmente por barco chegaban ao norte peninsular paira visitar Liébana e a Cámara Santa de Oviedo: as reliquias naquela época eran potentes imáns de atracción relixiosa. Así pois o “Camiño Primitivo” non fai máis que prolongar o eixo de peregrinación: Liébana-Oviedo-Composteala. 

A nova política do rei astur cambia a estrutura da xeografía cristiá. Deixa de estar en plan de resistencia acazapado tras a muralla natural da Cordilleira. Fai incursións alén tentando crear una “terra de ninguén” baleirada que mantivese a certa distancia o acoso musulmán. Aos poucos vanse construíndo fortificaciones defensivas e de vixilancia na saia meridional. O Abad Vitulo e o bispo Juan comezan a repoboar o Val de Mena. A presión poboacional do reino astur e as condicións de vida dos mozárabes da o-Andalus ven neste espazo despoblado do cara sur da Cantábrica una oportunidade. Fúndanse novos mosteiros: Val de Mena, Area Paterniani, Montaña palentina, zona de Boñar, Tebaida berciana…

 O traslado da Capital do Reino a León  a principios do século X supón un novo impulso na consolidación da poboación cristiá neste territorio: edifícase una liña de castelos que marca una nova fronteira: Espinosa de los Monteros, Aguilar de Campoo, Cervera de Pisuerga (O Castelo, Pena Barrio, Penas Negras e Vallejera),  Castrejón (“Pinilla”), Entrepeñas (“Peñacastillo”), Gardo,  Aquilare (Sabero), os “Castillones” (Boñar), A Valcueva, Alba (La Robla), Benal (O Castelo), Lúa, Montuerto, Arbolio e Gordón…Igualmente constrúense pontes sólidas que permiten cruzar con seguridade os ríos especialmente os afluentes do Douro: Balmaseda, Nava de Ordunte, Casasola,  Alfoz de Santa Gadea, Aguilar (Maior e Portazgo), Salinas de Pisuerga, Cervera, Ponte Almuhey, Cistierna  (o Mercadillo), Boñar (Ponte Vella), Vegapujín, Congosto, Cacabelos (Ponte Maior)…Todo isto supón a creación dunhas infraestruturas loxísticas que incentivan o paso de peregrinos por unha nova ruta dotada de mellores condicións das do Camiño do Norte que presentaba varios problemas: zonas pantanosas, pontes moi inestables, clima chuvioso, perigo de piratas…

Así pois desde Bilbao se desgaja una alternativa que seguindo a saia montañosa que pecha a meseta, alcanza o Bierzo paira unirse ao Camiño Primitivo en Melide. Esta nova ruta tamén comparte trazado coas cañadas reais e cordeis trashumantes. Até o século XII este Camiño seguramente foi a principal ruta xacobea pola súa seguridade fronte aos sarracenos, garantías de paso polas súas pontes e suficientes infraestruturas de acollemento. De todos os xeitos este Camiño mantén una gran porosidad establecendo nexos cos dous grandes polos de reservas relicarias: Camiños Lebaniegos e o Camiño de San Salvador.

 Sen dúbida os mosteiros que se foron establecendo no cara sur da cordilleira tiveron una gran importancia na loxística xacobea: aos grandes cenobios levantados polo abade Vitulo e o bispo Juan, Sisenando, Abitus, Gonzalo, engadíronse despois o mosteiro familiares e particulares acollidos ao sistema de presuras. Foron a base da repoboación e os nós de referencia dunha rede de camiños que aproveitaron os peregrinos. Pero hase de delimitar a importancia conventual na infraestrutura xacobea xa que os peregrinos que alí se aloxaban eran una minoría: clérigos, nobres, persoas podentes que deixaban boas esmolas. A gran maioría acubillábase nos pórticos das igrexas ou en pajares, currais, alpendres.

Una das probas máis importantes da existencia desta ruta é todo un itinerario pleno de construcións románicas propias deste período histórico: atopamos un bo número de pequenas igrexas rurais, pero tamén obras maxistrais de primeira liña: San Lorenzo de Vallejo, Santa María de Siones, Colexiata de San Pedro (Cervatos), Mosteiro de Santa María e a igrexa de Santa Cecilia en Aguilar de Campoo ou Santiago de Villafranca del Bierzo (Porta do Perdón). Tamén as lendas recollen o legado peregrino e xacobeo especialmente no tramo leonés.

A consolidación da fronteira cos musulmáns na ribeira do Douro supuxo a repoboación do norte da Meseta que até finais do século XI era “terra de ninguén” e por tanto insegura paira o tránsito peregrino e comercial. Así se van configurando e consolidando os grandes burgos mesetarios coas súas áreas de influencia e as súas interconexiones. Así que chega un  momento en que o Papado e os reis cristiáns deciden facer máis rendible aínda o Camiño de Santiago abrindo una nova ruta por terras planas: este encanamento da corrente peregrina permitiría a fixación de poboación e o incremento económico e comercial en beneficio do poder político e relixioso. Encomendan este labor a Emeric Picaud que deseña o trazado que será recolleito no libro V do Código Calixtino ( século XII). Neste punto sitúase  o inicio da decadencia  do Vello Camiño. No entanto leste foi un proceso longo: as guerras intestinas e as friccións territoriais dos Reinos cristiáns tardaron en sedimentar una paz estable durante uns bos anos. Por outra banda   a orde de San Juan de Xerusalén  tamén se implantou nestes territorios, hai constancia de exencións do pago de portazgo nalgunhas pontes (Boñar) até o século XIV e nesta ruta continúanse construíndo importantes monumentos góticos, renacentistas e mesmo barrocos que dan testemuño do mantemento da relevancia  das máis importantes vilas do percorrido. Con todo e con iso o tempo ditou a súa sentenza: o Vello Camiño converteuse nun CAMIÑO ESQUECIDO. 

Esta antiquísima ruta non só nos ofrece un legado histórico, artístico e cultural de extraordinaria importancia senón que nos brinda a oportunidade  de gozar dunhas vistas panorámicas excepcionais e de cruzar paraxes encantadoras: ribeira do Cadagua, o Val de Mena, as Merindades burgalesas, a Comarca de Valdolea, Montaña palentina, Montaña Oriental Leonesa, Omaña, o Bierzo. Ríos cristalinos, torrenteras, fervenzas, montañas verdes e ás veces agrestes , vales pastoriles…Seguro que non esquecerán Peñacorada ou a Campa de Santiago. Tamén o Camiño Esquecido permitiranos gozar dunha variada gastronomía de cociña e repostaría tradicional de alta calidade e contundencia..

O Camiño Esquecido ten tamén un brazo pamplonés que se atopa co trazado bilbaíno en Aguilar de Campoo. Resulta complicado probar a historicidad deste itinerario. O Reino de Pamplona (ou de Navarra) estivo nunha gran inestabilidade pola súa natureza fronteiriza: neste escenario competían francos, leoneses, casteláns, aragoneses e musulmáns. Eran pois terras moi conflitivas que ameazaban a seguridade dos peregrinos. Adóitase atribuír a Sancho Garcés III (1004-1035) o control definitivo do territorio «desde os mesmos montes Pireneos até o castelo de Nájera, sacando da potestade dos pagáns canto de terra contense dentro, fixo correr sen retroceso o Camiño de Santiago que os peregrinos torcían desviándose por Álava con temor aos bárbaros» (Manuel Gómez Moreno). Non obstante a Batalla de Atapuerca (1054)  continuou mostrado o perigo desta área. No enlace do final do texto atoparedes información sobre este itinerario.

Se nos animamos a protagonizar a recuperación do Camiño Esquecido  sintonizaremos cos pálpitos da historia, herdaremos o patrimonio de tantos séculos de vida humana, valoraremos o significado de tantos testemuños que nos deixaron os nosos antepasados, estimularemos a nosa sensibilidade artística, gardaremos en retinas e cámaras a beleza singular de tantos e tantas paisaxes. Atoparémonos con xentes sinxelas e de bos sentimentos. E  no fondo do noso corazón e da nosa mochila arquivaremos experiencias singulares que poden levarnos a concluír como me dixo un peregrino: “É este un camiño demasiado fermoso paira ser un Camiño Esquecido”. Aviso paira camiñantes: á espreita e  alma a flor de pel. Bo Camiño.

viejocaminoolvidado.com