Camiño Sanabrés

A Historia do Camiño Sanabrés

Entre os anos 812 e 814, nos albores da Reconquista, nun castro próximo á cidade episcopal de Iria Flavia, un ermitaño chamado Pelayo viu durante a noite unhas luces ardentes e comunicoullo ao bispo Teodomiro. Este verificou os feitos e descubriu naquela paraxe os restos mortais do Apóstolo Santiago o Maior, que aparentemente foran trasladados até alí tras o seu martirio, alá polo ano 44 da nosa era. Este achado foi a faísca que xerou o fenómeno das peregrinacións xacobeas. Agora ben, dado que as vías de comunicación terrestres daqueles séculos nada tiñan que ver coas actuais e que cada peregrino non tiña máis opcións que comezar a viaxe a pé desde o seu propio fogar, cales son as causas que motivaron o auxe dalgúns itinerarios e o detrimento ou a non aparición de moitos outros?

A orixe deste Camiño, llamémosle Sanabrés ou Mozárabe, como itinerario viable cara á tumba do Apóstolo vai da man da Vía da Prata, que ascendía desde o sur de España, e de toda unha serie de pequenas romarías ou peregrinacións cara a unha tupida rede de mosteiros xurdidos en base á repoboación mozárabe e situados na provincia de Zamora, concretamente no mesmo punto de orixe e trazado por onde hoxe discorre o Camiño. Juan Carlos de Mátaa Guerra, no seu parte correspondente ao libro Os Camiños de Santiago no Norte de Zamora, expresa así esta teoría: "todo indica que a consideración de peregrino en tempos medievais non se reducía ao devoto xacobeo ou ao romeu, senón que no sentido amplo do termo era moi aberta. Considerábase peregrino a todo aquel que para honrar aos santos deambulaba polos camiños atraído por santuarios locais e o culto ás reliquias dos santos que se veneraban neles".

A escasos catro quilómetros da calzada romana á altura de Granxa de Moreruela está situado o mosteiro cisterciense de Santa María de Moreruela. É o máis antigo de España e foi coñecido até o ano 1163 como Santiago de Moreruela. Nos seus restos aínda se poden admirar a porta e fonte do peregrino. En Tábara, a 25 quilómetros de Moreruela, existía antes de 1137 o mosteiro mozárabe de San Salvador. O mesmo ocorre en Santa Marta de Tera, poboación que xurdiu da man da abadía de Santa Marta de Riba de Tera. Tamén en Rionegro del Puente, onde aos pés do santuario da Virxe da Carballeda fundouse a Confraría dos Falifos, irmandade aínda vixente, propietaria do actual albergue de peregrinos da localidade e dedicada a "a compostura dos malos camiños, para a comodidade dos pobres peregrinos que pasan a Compostela a visitar o templo do Apóstolo Santiago". A Confraría foi aprobada por Clemente VI (1342-1352), e confirmada por Eugenio IV (1431-1447) e Paulo III (1534 e 1549). En San Martín de Castañeda, poboación situada sobre o lago de Sanabria, aínda que afastada do itinerario actual, levantouse no século X o mosteiro de Santa María. Xa en Galicia, xunto á Colexiata de Santa María a Real de Xunqueria de Ambía había un hospital de peregrinos, coñecido grazas a uns documentos de 1520. Tamén hai constancia de hospitais de peregrinos en Verín, Monterrei, Allariz e Ourense. Non hai dúbida de que existiu un itinerario trazado entre todos estes centros relixiosos e que, grazas ás innumerables mostras de hospitalidade que foron atopando os devotos, leste mesmo camiño que utilizaba vías naturais de comunicación converteuse noutro itinerario máis cara a Santiago.

O Santiago peregrino de Santa Marta de Tera, símbolo do Camiño Sanabrés

A figura máis antiga coñecida de Santiago con indumentaria de peregrino, do século XII, e situada nunha portada da igrexa de Santa Marta, é unha talla sobrecogedora pola súa beleza, sobriedade e misterio. Por méritos propios converteuse no símbolo do Camiño de Santiago Sanabrés ou Mozárabe e aínda hoxe segue sendo o o seu mellor reclamo. Leva un zurrón decorado cunha cuncha e un cayado na man dereita pero a súa principal forza reside na súa man esquerda, que exhibe a palma a modo de saúdo. No ano 1993, con motivo da conmemoración do ano xubilar, acuñáronse moedas de cinco pesetas coa imaxe deste apóstolo no anverso.

Referencias documentais

O Camiño Sanabrés como itinerario, xa non xacobeo, senón simplemente de comunicación entre reinos e provincias foi seguido por Alfonso IX na primavera de 1225.  Saíu o 3 de maio desde Santiago, chegando o 15 dese mes a Ourense e o 24 a Puebla de Sanabria. Séculos máis tarde, no ano 1506, Felipe O Fermoso reuniuse con Fernando O Católico en Remesal, tras viaxar desde Santiago e baixar até Ourense e Poboa de Sanabria. Aínda que algo cercando no tempo, tendo en conta que a tumba do apóstolo descubriuse no século IX, o primeiro documento importante referente a un peregrino que utilizou o Camiño Sanabrés ou Mozárabe remóntase a 1612. Nese ano Bernardo de Aldrete, humanista e lingüista, iniciou a peregrinación en Cordoba e, tras chegar a Zamora, foi cara a Puebla de Sanabria a través das comarcas de Alba e Aliste. Nun dos seus textos, traducido ao castelán actual, di así:

"Cando chegamos ao lugar de Requejo, primeiro de Galicia, non nevando antes comezou a nevar copiosamente, fomos aprisa até Lubián, subindo ao porto do Padornelo e fomos con gran présa e traballo pola ventisca e neve que ía cubrindo o camiño. Axudounos a guía e tamén as carretas e arrieros que ían pasando o porto, e con esta tormenta pasámolo e chegamos ao Padornelo, que é bo lugar, e subimos o outro porto da Canda da mesma sorte, con gran neve e non menos vento"

Este manuscrito atópase no Arquivo da Catedral de Granada. Tamén existen referencias documentais da viaxe do cóengo sevillano Diego Alejando de Gálvez a mediados do XVIII. Foi de Santiago até Pontevedra, logo a Ourense e baixou até Castela por Guamil, Laza, Alberguería, Soutoverde, Pereiro e A Canda.

Cañadas Reais e itinerarios de Postas

O Fiucego Concello da Mesta de Pastores, comunmente chamado A Mesta, foi creado en 1273 por Alfonso X o Sabio. Unha das súas funcións era tratar de solucionar os conflitos entre agricultores e gandeiros e para iso establecéronse uns itinerarios concretos que viñeron chamarse cañadas. Por elas conducíase ao gando entre os pastos de verán e de inverno e, ademais de ser seguros, evitaban que os animais puidesen arrasar zonas de cultivo. Os trazados máis longos e importantes denominábanse Cañadas Reais e a súa anchura era de 75 metros. A estas vías troncales uníanse multitude de cordeis de 37 metros de anchura e veredas de 21 metros. Do mesmo xeito que a Cañada Real da Vizana, que aproveitaba gran parte da Vía da Prata, o cordel do Tera utilizaba un trazado xa existente que seguían, entre outros, os peregrinos que se dirixían a Santiago. O cordel ía desde Benavente cara a Rionegro del Puente, Mombuey, Venda de Cernadilla, Venda da Escoba, Asturianos, Palacios de Sanabria, Remesal, chegando até as montañas máis aló de Puebla de Sanabria. Tamén existiu un camiño coñecido como a Brea, que desde Puebla ía cara a Ourense por Allariz.

Os itinerarios de postas eran as vías utilizadas polos correos para a transmisión de noticias e constituían un excelente medio para viaxar. Neles créanse as Casas de Postas, algo así como as mansios nas vías romanas que, situadas a unha distancia regular, servían para descanso dos emisarios. Polos mapas daquela época tense constancia de que cara a 1789 xa había unha vía directa entre Pobóaa de Sanabria, A Gudiña, Ourense e Santiago.

Camiño de Castela ou Vereda dos galegos

Por esta denominación coñécese ao camiño utilizado polos segadores galegos ao comezo do verán para ir traballar a Castela e que lles servía tamén de volta para retornar ás súas casas a finais do verán. Non hai dúbida de que ían pola mesma senda que seguían outros moitos, entre eles os peregrinos. Baixaban aos campos casteláns por Alberguería, Cercedelo, Campobecerros, A Gudiña, Ou Cañizo, A Canda, Lubián, Padornelo e Poboa de Sanabria. Á volta ofrendaban as súas fouces no Santuario da Tuiza, xusto antes de afrontar a subida á portilla da Canda e entrar en Galicia.

O itinerario:

O Camiño Sanabrés pode constituír por si só unha alternativa a outros Camiños de Santiago. Entre Granxa de Moreruela e Santiago de Compostela hai 367 quilómetros por Laza, a alternativa máis  curta tras A Gudiña e a que segue actualmente a Guía de Consumer Eroski. Na realidade, o Camiño Sanabrés ou Mozárabe constitúe unha continuación da Vía da Prata. Ao chegar á localidade zamorana de Granxa de Moreruela, os peregrinos que veñen desde Sevilla ou Mérida seguindo o itinerario da antiga vía romana, teñen dúas alternativas para continuar a Santiago. A primeira é continuar pola Vía da Prata até Astorga e enlazar co Camiño Francés en dirección a Santiago. A segunda opción, seguida por case todos os camiñantes, é deixar a Vía da  prata e desviarse polo Camiño Sanabrés cara á provincia de Ourense, a través das localidades de Tábara, Santa Marta de Tera, Rionegro del Puente e Poboa de Sanabria. Unha vez en Galicia continúase polas provincias de Ourense, Pontevedra e A Coruña. A primeira ollada esta alternativa parece supor a opción máis curta, pero non é así. Desde Sevilla a Santiago, pola Vía da Prata e o Camiño Sanabrés, hai 980 quilómetros. En cambio, pola Vía da Prata e o Camiño Francés son 963 quilómetros.

A sinalización:

É boa e non hai apenas puntos negros. En Zamora está sinalizado con frechas amarelas, labor realizado polos Amigos do Camiño de Santiago desta provincia, e con distintas tablillas e mouteiras colocadas fundamentalmente polos concellos. En Galicia, ademais de frechas, está a clásica mouteira xacobea con indicador de distancia. O traxecto pola provincia de Ourense tamén está decorado polas orixinais esculturas de Nicanor Carballo, que serven de gran axuda ao peregrino.

Albérguelos:

Máis dunha vintena de albergues en 367 quilómetros. Exactamente salgue unha media dun albergue cada 16 quilómetros. Os de Galicia son mellores pero en cambio están situados a unha distancia maior. Por exemplo, entre A Gudiña e Laza hai que percorrer máis de 34 quilómetros entre albergue e albergue e noutras moitas etapas galegas supérase a cifra media de 16 quilómetros.

Bibliografía:

Rionegro del Puente no Camiño de Santiago, escrito e editado por Eusebio Rodríguez Carrión en xuño de 1994.

As vías de comunicación no noroeste ibérico, Benavente, encrucillada de Camiños, escrito por varios autores e editado en 2004 polo Centro de
Estudos Benaventanos Ledo do Pozo.

Cronistas e viaxeiros polo norte de Zamora, de José Ignacio Martín Benito e editado no ano 2004 polo Centro de Estudos Benaventanos
Ledo do Pozo.

Os Camiños de Santiago no norte de Zamora, escrito por varios autores e editado en 2006 polo Centro de Estudos Benaventanos
Ledo do Pozo.