Vía da prata

A Historia da Vía da Prata

Quizais é cuestión de tempo, pero se o software Google Earth puidese aplicar o seu potente zoom, non só sobre calquera país, senón tamén sobre calquera momento da historia, poderiamos remontarnos ao ano 196 a.C. e ver con claridade os límites e extensión das provincias Citerior e Ulterior, o xerme do que hoxe é España. Facía vinte anos que os romanos desembarcaran na península e non só conseguiran dobregar e expulsar aos cartagineses senón que se propuñan ordenar un crebacabezas de máis de medio millón de quilómetros cadrados formado por tribos de astures, cántabros, celtíberos, galaicos, lusitanos, turdetanos, vacceos, vascones, vetones e un longo etcétera de pobos aferrados á súa terra. En definitiva, un puzzle con miles de pezas diseminadas que o exército romano conseguiu unir no ano 19 a.C. tras máis de século e medio de sanguentas guerras. Nese longo período de cambios os termos Citerior e Ulterior desapareceron e Hispania pasou a estar dividida nas provincias Tarraconense, Bética e Lusitania. A península ibérica estaba, por fin, sometida ao poder de Roma e os tempos da república terminaran a mans de Octavio Augusto (63 a.C.-14 d.C.), que se proclamou emperador.

As calzadas romanas en Hispania e a súa cenit construtivo en época imperial

Milenios antes da chegada do exército romano xa existían na península incontables veredas, sendas ou camiños trazados polos pobos prerromanos e ligados fundamentalmente aos seus labores de pastoreo e ao tránsito do gando. É indubidable tamén que o exército romano aproveitou e mellorou estes bastos viarios para avanzar máis rapidamente na súa tarefa de conquista. Con todo, durante a guerra era inútil embelecer demasiado os camiños debido á escaseza de tempo e ao temor de que fosen utilizados na súa contra polos guerreiros hispánicos. Co fin da contenda e a chegada da paz a civilización romana comezou a manifestar en Hispania os seus dotes políticos, administrativas, artísticas e construtivas. Nos primeiros séculos da nosa era, até a invasión das hordas bárbaras no 409 d.C., a fisionomía da península cambio radicalmente e os castros celtas sucumbiron ante magníficas cidades dotadas de foros, teatros, anfiteatros e termas. Todo un luxo en aras da convivencia e o goce do cidadán romano. Entre elas, ademais dos sólidos e imperecedoiras pontes marca da casa, os enxeñeiros romanos construíron unha extensa rede de calzadas que comunicaban Hispania de norte a sur e de leste a oeste.

Os enxeñeiros e operarios romanos utilizaban para as súas calzadas os materiais que tiñan máis a man e construíanas en base á aglomeración de catro capas. Sobre unha base de area asentábase o statumen, unha primeira capa composta por pequenas pedras que se unían con cal ou arxila. Sobre esta botábase o rudus, unha masa potente de pedras e guijarros selados con morteiro de cal. A terceira capa era o nucleus, puro formigón de area grosa, e a última de todas era a capa de rodaxe visible ou summa crista, formada polo típico lousado de pedra. A este respecto, Isaac Moreno Galo, no seu estudo Vías Romanas, Enxeñaría e Técnica Construtiva publicado polo Ministerio de Fomento, difire e defende que a capa de rodaxe non era enlosada senón que sobre as laxas había outra capa máis fina de terra solta que posibilitaba que os carros puidesen avanzar a máis velocidade.

Xunto ás calzadas había uns indicadores de distancia chamados miliarios que se colocaban cada 1480 metros. Esta medida era a lonxitude dunha milla romana e equivalía a mil pasos dobres romanos, tendo en conta que cada paso dobre medía un metro e corenta e oito centímetros. Os miliarios son columnas cilíndricas de granito que levan gravado, ademais do número de milla, o nome do emperador que mandaba cando se construían ou modificaban as vías. Na Vía da Prata aínda persisten gran cantidade deles e, en concreto, os números XXVIII e CXXXIV coñécense como miliario do Correo e miliario do Curral.

O Itinerario de Antonino:

Con este nome faise referencia a un mapa de vías romanas do ano 217 d.C. que foi transmitido posteriormente a través de códices. O mapa en cuestión foi o mellor e máis completo legado que permitiu coñecer todo o armazón de calzadas que asucaban Hispania na época imperial. O Itinerario rexistra na nosa península 34 vías diferentes e achega datos sobre as millas de cada unha delas e das súas mansios, unha especie de pousada que servía como lugar de descanso para os viaxeiros e para suplir ás cabalarías por outras de refresco.

A Vía da Prata:

Por este nome coñécese á calzada romana que partía de Emérita Augusta, capital da Lusitania e actual cidade de Mérida e chegaba até Asturica Augusta, a Astorga de hoxe en día. No Itinerario de Antonino este traxecto equivalería ao calzuda número XXIV entre Mérida e Zamora e á XXVI entre Zamora e Astorga. Trazouse durante a invasión romana a finais do século I a.C. cun fin puramente militar e adquiriu gran importancia como rede comercial durante os séculos do Imperio.

O sobrenome de Prata segue sendo un misterio e a opinión máis xeneralizada deféndea o catedrático José Manuel Roldán Hervás na súa obra Iter Ab Emerita Asturicam, O Camiño da Prata, publicada no ano 1971 pola Universidade de Salamanca. Segundo Roldán Hervás o nome de prata deriva da palabra árabe BaLaTa, que significa enlosar, e di así: "Aínda hoxe, en Siria, coñécese co nome de BaLaTa, o camiño que aparece lousado con pedras irregulares e grandes, por tanto cremos achegarnos bastante á realidade se pensamos que o pobo tomou o son estraño do árabe e fíxoo seu na palabra homófona castelá que máis se lle aproximaba e que evidentemente era prata".

A peregrinación pola Vía da Prata:

Apenas hai senderistas que se conformen só con descubrir o legado romano a través dos 490 quilómetros que separan Mérida de Astorga. A Vía da Prata, o principal eixo de comunicación do occidente español, converteuse por méritos propios na ruta xacobea do sur e hoxe é o itinerario elixido ano tras ano por máis de 4.000 peregrinos para chegar até Santiago de Compostela. Por escaseza de tempo algúns comezan en Mérida, pero a inmensa maioría parte desde Sevilla e segue o itinerario da Vía romana até Granxa de Moreruela, a localidade zamorana onde collen o desvío do Camiño Sanabrés que lles leva tras trece xornadas máis até Santiago. Os menos continúan pola Vía da Prata até Astorga para enlazar co Camiño Francés.

A Vía da Prata é o reino da frecha amarela. As antigas laxas romanas cederon a substitución ás marcas de pintura chillonas e elas son o mellor aliado para non perderse entre dehesas e pistas de concentración parcelaria. As frechas están repartidas por todo o percorrido e, ademais, en toda Estremadura hai uns cubos de granito bautizados co nome de H1 que locen en relevo o arco de Cáparra. Se mostran un azulexo de cor amarela indican que o camiño é transitable, aínda que non coincide co trazado orixinal da Vía. Se a marca é verde segue o trazado da calzada milenaria, e si coinciden ambas o camiño é transitable e segue fiel o itinerario que tivo a calzada. As frechas amarelas e a ruta xacobea coinciden cos cubos que mostran azulexo amarelo ou azulexo verde-amarelo.

Desde Sevilla a Astorga hai 705 quilómetros e o traxecto, que contaba con 20 mansios, segue o trazado de catro calzadas do Itinerario de Antonino:

O número IX, Ab Hispali Italicam, a máis curta da rede viaria e que comunicaba Sevilla con Itálica, a actual Santiponce.

O número XXIII, Item ab ostio fluminis Anae Emeritam usque, que unía Ayamonte, na desembocadura do río Guadiana, con Mérida. O peregrino colle o itinerario desta calzada en Santiponce e segue polas súas inmediacións até Mérida, pasando polas localidades de Castilblanco de los Arroyos, Almadén de la Plata, El Real de la Jara, Monesterio, Fonte de Cantos, Zafra, Villafranca de los Barros e Torremejía.

O número XXIV, Item ab Emerita Caesaraugustam, enlazaba Mérida con Zaragoza. Séguese desde Mérida até Zamora, desde a canle do Guadiana até o Douro.

O número XXVI, Item ab Asturica Caesaraugustam, unía Astorga con Zaragoza e pasaba por Zamora, cidade onde se colle para chegar até Astorga, fin da Vía da Prata.

Bibliografía:

Iter ab Emerita Asturicam: o Camiño da Prata, escrito por José Manuel Roldán Hervás e editado en 1971 por Edicións Universidade de Salamanca.

Repertorio de Camiños da Hispania Romana, escrito e editado por Gonzalo Arias en 1987.

Vías Romanas, Enxeñaría e Técnica Construtiva, escrito por Isaac Moreno Galo e editado en 2004 polo Ministerio de Fomento.

A aventura dos romanos en Hispania, editado polA Esfera dos libros no ano 2005.